Przez cały miesiąc sierpień 2009 r. trwały prace archeologiczne, których celem było odsłonięcie zarysów fundamentów trzech wielkich pieców opalanych węglem drzewnym. Funkcjonowały one w latach 1841-1900, stanowiąc najważniejszy obiekt technologiczny starszego kompleksu wielkopiecowego w Starachowicach. Poddawane kilkakrotnym modernizacjom ostatecznie zostały wygaszone po uruchomieniu w 1899 r. nowego wielkiego pieca opalanego koksem. Bryły nieczynnych obiektów ulegały stopniowej rozbiórce. Zintegrowana z nimi hala lejnicza znalazła nowe przeznaczenie w postaci zlokalizowanej tu w 1927 r. cegielni, w której wytwarzano cegłę z żużla wielkopiecowego. Hala lejnicza obrastała, w związku z tym licznymi przybudówkami, do wznoszenia których użyto, między innymi materiałów pochodzących z rozbiórki starych, wielkich pieców. Cegielnia funkcjonowała na terenie zakładu aż do roku 1970.
Kilkanaście lat później przystąpiono do pierwszych prac mających na celu przywrócenie pierwotnego wyglądu hali lejniczej poprzez „oczyszczenie” jej ścian z wtórnych przybudówek. Podobnie z wnętrza obiektu usunięto elementy technologicznie związane z cegielnią. Jedyną widoczną pozostałością po tej ostatniej są filary związane istnieniem tam prasy formierskiej do wypału cegieł. W bezpośrednim sąsiedztwie północnej ściany hali lejniczej widoczne pozostawały fragmenty ciosów kamiennych, jako relikty trzech wielkich pieców. W związku z prowadzonymi pracami rewitalizacyjnymi w ramach projektu „Regio Ferrea”, oraz wynikającą z tego przerwą w ruchu turystycznym, Muzeum podjęło decyzję dokonania odkrycia obrysów fundamentów. Prace archeologiczne wykonywane były przez pracowników merytorycznych, pod kierunkiem archeologów: Magdaleny Gorzkowskiej – dyrektora Muzeum oraz kierującej Działem Archeologii, Ewy Jurkowskiej – Fila.
Badaniem objęto obszar 240 m kw. Ich wynikiem było odsłonięcie czterech skupisk ciosów kamiennych, oraz konstrukcji z kamieni i cegieł połączonych zaprawą. Trzy wgłębienia utworzone przez skupiska kamieni znajdują się dokładnie w miejscach odpowiadającym trzem otworom w północnej ścianie hali lejniczej, tj. miejscom usytuowania trzech wielkich pieców. Na ciosach kamiennych znalezione zostały ślady po klamrach spinających poszczególne bloki ze sobą w celu uzyskania większej stabilności podstawy pieców. Odkryto również wydrążone w nich otwory i kanały, których przeznaczenia nie udało się jeszcze ustalić. Kamienna konstrukcja odpowiada archiwalnym przekazom opisującym fundamenty wielkich pieców. Niestety zakres przeprowadzonych prac uniemożliwiał weryfikację źródeł historycznych, w myśl których głębokość fundamentów sięgała 8 m. poniżej poziomu gruntu. Ciekawostką jest, że fundament tylko jednego pieca wykonany był z kamienia i zaprawy, podczas gdy drugiego z kamienia i cegły, a trzeciego jedynie z cegły. Zagadkowe pozostają również odkryte otwory wymurowane z kamieni i cegieł, jak też wyloty dużych, żelaznych rur na poziomie fundamentów. Aktualnie kontynuowane jest opracowanie naukowe wyników przeprowadzonych badań. Mamy nadzieję, że wyjaśnią one niejedną wątpliwość związaną z technologią budowy wielkich pieców z przed 170 lat. Po zakończeniu prac teren wykopalisk został zabezpieczony w sposób umożliwiający prezentację odkrywki zwiedzającym. Pozwoli to na pełniejsze zobrazowanie zasad funkcjonowania oraz rozplanowania poszczególnych obiektów starszego zakładu wielkopiecowego. Archeologia przemysłowa to bardzo młoda gałąź tej nauki. Mamy nadzieję, że nasze badania udowodnią przydatność zastosowania metod archeologii do wyjaśnienia wielu kwestii z dziedziny historii techniki.
tekst: Ewa Jurkowska – Fila, Paweł Kołodziejski
foto: Magdalena Gorzkowska